Blog

Alle investeringen in beveiligingssystemen en andere technologieën ten spijt, in de bestrijding van ondermijning blijft de mens de zwakste schakel. Hoe kunnen we daar juist onze grootste kracht van maken?

Dat begint met bewustwording, van jezelf én van de denkwijze van ‘de ander’. “Niet interessant genoeg?! Dat bepaal jij niet, dat bepaalt een crimineel zelf wel”, schrijft Hans Slaman, oprichter van International Security Partners, in een recente blog. Slaman, expert in risicomanagement, verbaast zich over de blinde vlek voor wat hij noemt ‘de malafide medemens’. Hij wijst daarom op het verdienmodel van ondermijnende criminaliteit, dat gebouwd is op ‘het winnen en afdwingen van vertrouwen’. “Ervaring leert dat onderbuikgevoel een uitstekende tipgever kan zijn”, benadrukt hij dan ook. “Als je een aanbieding krijgt die eigenlijk te mooi is om waar te zijn, moet je alert zijn.”

Het belang van vertrouwen op je eigen onderbuikgevoel kan ik niet dik genoeg onderstrepen, zeker aangezien je vaak maar één keer – de eerste keer – nee kunt zeggen. “Als je er eenmaal in zit, is het heel moeilijk om er weer uit te komen”, waarschuwt Gaby de Ruiter namelijk, themaspecialist ondermijning bij het Platform Veilig Ondernemen Nederland (PVO). Bij radioprogramma ‘Vroeg!’, op NPO Radio 1, schetste zij een veelvoorkomend scenario: namens een ict-bedrijf klopt een man in driedelig pak aan om je leegstaande schuur te huren, maar later blijken drugscriminelen hun intrek te hebben genomen. “En als de criminelen eenmaal in je loods zitten, zorg dan maar eens dat ze weggaan.”

Bij allerhande signalen moeten daarom alle alarmbellen gaan rinkelen, zoals huurders die enkel contant willen betalen of niet de juiste papieren kunnen of willen overleggen. Alles om criminelen buiten de deur te houden. Hoe vaak het hen dan toch lukt om een voet tussen de deur te krijgen, toont alleen maar aan voor wat voor een moeilijke opgave de welwillende ondernemer staat.

Toch blijft het herkennen van ondermijningssignalen dé manier om de mens in de bestrijding van ondermijning om te buigen van de zwakste schakel in het grootste wapen, zelfs als het voor de betrokken ondernemer te laat is om te voorkomen dat hij of zij in de criminaliteit verzeild raakt. Als het bij de buren plotseling een komen en gaan is van dure auto’s op ongebruikelijke tijdstippen, de gevel vol hangt met beveiligingscamera’s, schichtige figuren over de vloer komen of een rare geur rondhangt, maak de optelsom en meld het. Bij gemeente of politie, al dan niet anoniem.

Als iedereen zijn of haar ogen en oren openhoudt, zetten we samen een heel belangrijke stap om te voorkomen dat er meer eerlijke ondernemers worden meegezogen in de maalstroom die ondermijning heet.

Ondermijning blijkt voor velen in de praktijk moeilijk te herkennen: “Ik heb regelmatig het gevoel, hier klopt iets niet, maar dan weet ik niet precies wat.” Een gemiste kans en in de signalering is dan ook nog veel te winnen.

Gemeenten en politie proberen daarom meer mensen bloot te stellen aan signalen van ondermijning. Voorgaande quote tekende het AD bijvoorbeeld op uit de mond van een WMO-consulente van wooncorporatie Alwel. Zij bezocht met collega’s een doodnormaal Roosendaals rijthuishuis, waarin de politie 22 signalen van ondermijning had nagebootst. Van een overdaad aan flessen gootsteenontstopper om ghb mee te maken en een anijsgeur die typisch is voor xtc, tot een Louis Vuitton-tas in de kast, een opvallend dure Mercedes op de oprit en een vuurwapen onder een knuffelbeer.

Even begrijpelijk als veelzeggend is de reactie van de WMO-consulente op het aantreffen van enkele stempels, waarmee logo’s op xtc-pillen worden gedrukt: “Dat heb ik nooit geweten, ik ben wel eens bij mensen thuis geweest waar ik ze heb zien liggen, maar ik dacht dat het een soort ornamenten waren.”

In Dordrecht en Pijnacker-Nootdorp vonden vergelijkbare initiatieven plaats. Daar nodigden politie en gemeenten burgers en eigen medewerkers uit in escaperooms die op het herkennen van ondermijning waren ingericht, de ene op een boot in de Dordtse jachthaven en de andere in een waardetransportauto bij het gemeentehuis in Pijnacker. Hier leerden zij om signalen van ondermijning te herkennen en foute keuzes te vermijden. Dat deden zij door onder tijdsdruk puzzels op te lossen, onder meer met betrekking tot mensenhandel en drugs- en geldtransporten. In Pijnacker-Nootdorp hadden aanwezigen zelfs de mogelijkheid om via een VR-bril een uitbuitingssituatie te ervaren.

Blootstelling aan nagebootste ondermijning is een goed begin. “Let op dit soort dingen: pik ze op, ga af op je gevoel… Je hoeft het niet zeker te weten, maar meld wat je ziet”, drukte de politiecoördinator zijn toehoorders bij het Roosendaalse rijtjeshuis dan ook op het hart.

Het volgende vlak waarop nog flinke stappen moeten worden gezet, is dat van verslaglegging en opvolging van zulke meldingen. Om namelijk De Jeugd van Tegenwoordig te citeren, uit een nummer dat ironisch genoeg over cocaïne gaat: “Een goed begin is het halve werk, maar een goed begin is maar de helft.”

“Samenwerken werkt, zolang iedereen doet wat jij wil”, is de ervaring van Op Orde-oprichter Jeroen Lugte met grote samenwerkingsverbanden. Waarom zijn integrale controles in veel gemeentes dan toch te pas en te onpas het streven?

Te vaak slepen lokale problemen namelijk onnodig lang voort, doordat integrale controles een sterk verlammend en vertragend effect hebben. Neem bijvoorbeeld een autogarage die het niet zo nauw neemt met de regels. Milieumaatregelen ontbreken en afvalwater vol chemische middelen – dat met zorg dient te worden afgevoerd – wordt geloosd in het naastgelegen veldje.

Iedereen ziet dat de milieuregels met de voeten worden getreden, maar de overregulering en de wirwar aan betrokken instanties maken dat het al snel maanden duurt voordat er wordt ingegrepen, áls er al wordt ingegrepen. En ondertussen draait de garage op volle toeren, telt de overtredende ondernemer zijn centen en is het milieu de dupe.

Natuurlijk kun je als gemeente en samenwerkende instanties proberen een compleet en allesomvattend beeld te krijgen van alle mogelijke misstanden. Zo mag de NVWA prima iets vinden van sigarettenpeuken die je in de garage op de vloer aantreft, maar weegt dat op tegen de vertraging en de voortgaande milieuvervuiling?

Om bij elke inspectie op zevenhonderd criteria te controleren, is dan ook enigszins overdadig, als je aan de hand van de eerste zeven al kunt bepalen of er op enig vlak vervolgacties nodig zijn of niet. Toegegeven, dan gaat je blik maar over een beperkt aantal factoren, maar je krijgt wel direct een goede indicatie. Bovendien kan een gemeente veel meer van zulke kleinschalig inspecties uitvoeren dan grootschalige, integrale controles.

In het geval van de autogarage kun je letten op direct zichtbare milieumaatregelen. Zo is het vrij eenvoudig om vast te stellen of containers met chemicaliën in de verplichte lekbakken staan. Om op deze wijze het kaf van het koren te scheiden, heb je geen integrale controle nodig. Gezond boerenverstand en een scherp oog zijn meer dan voldoende.

“Het was voor mij een eyeopener om te horen wat een drugslab voor een gevolgen voor gemeenten kan hebben.” Een opvallende uitspraak van de minister van Justitie, voor wie dit toch geen nieuws moet zijn.

Natuurlijk kunnen beleidsmakers uit de hoogste bestuurslagen niet tot in detail van álles op de hoogte zijn. Toch vindt Jeroen Lugte, medeoprichter van Op Orde, het merkwaardig dat minister Yeşilgöz, verantwoordelijk voor de bestrijding van ondermijning, bij een werkbezoek aan boerenbedrijven in de Achterhoek kennelijk verrast is door een gegeven dat al lang en breed bekend is. Althans, onder degenen die dagelijks met de laarzen in de modder staan. Maar niet in Den Haag blijkbaar. “Wij denken alleen, ha fijn, criminelen opgepakt, maar we zien niet wat voor werk er daarna nog is”, gaf de minister toe.

Hoog tijd voor meer kruisbestuiving tussen beleidsmakers en de mensen in het veld. De uitspraken van de minister signaleren namelijk dat zij – en wellicht meer collega’s in de hogere bestuurslagen – onvoldoende van de praktische gevolgen van ondermijning op de hoogte zijn. Werkbezoeken zoals die aan de Achterhoek zijn een goed begin om daar verandering in aan te brengen, maar het is belangrijk om ook dieper te graven.

De uitspraken van de minister vielen immers om nog een andere reden op. Aan voorgaande ging namelijk nog een veelzeggende zin vooraf: “Criminaliteit is niet alleen iets van de grote stad, maar ook van het platteland.” Dit plaatst haar uitspraken in een belangrijke context. De wij-zij-tegenstelling in haar reactie heeft daardoor niet alleen betrekking op Rijk en gemeenten of op beleidsmakers en -uitvoerders, maar ook op stad en platteland. En dat terwijl in de bestrijding van ondermijning geen plek is voor dergelijk wij-zij-denken.

Nee, ondermijning is óns probleem en we moeten er samen aan gaan staan. Criminelen zullen altijd, zowel in de stad als op het platteland, kijken waar hun kansen liggen en dus moeten we vooral situationeel bekijken waar het risico ligt.

Onderzoek na onderzoek bevestigt een structureel maar moeilijk te beteugelen probleem: eenzaamheid onder ouderen. Toch kunnen gemeentes eenzame inwoners relatief eenvoudig signaleren.

Twee dagen in de week loopt Jeroen Lugte, medeoprichter van Op Orde, mee met handhavers in een Zuid-Hollandse gemeente. Een van de zaken die hij daar hoopt te bereiken is het bezoeken van ouderen om te kijken hoe het met hen gaat, oftewel een structurering van de aanpak van het eenzaamheidsprobleem. Dat kan onder meer aan de hand van looplijsten, bijvoorbeeld door alle eengezinswoningen en appartementen die meer dan vier kamers tellen, maar waar slechts één persoon is ingeschreven, voor een huisbezoek te selecteren.

Vaak hoeft dat niet meer te zijn dan een informeel gesprek, een snelle check hoe het met de bewoner gaat. Op zichzelf kan dat contactmoment al wenselijk zijn voor de bewoner en daarnaast maakt het voor de gemeente een eerste schifting mogelijk, die genoeg handvatten biedt om door te pakken.

Ondanks alle systemen en vangnetten is het namelijk nog steeds belangrijk om zelf te gaan kijken. Ofwel de situatie is zoals die is en iedereen is gelukkig, ofwel vereenzaming wordt opgemerkt en de gemeente kan ondersteuning aanbieden.

In sommige gevallen stuit je bovendien op andere ongewenste zaken, zoals illegale onderverhuur. Hoewel dat in zulke gevallen niet meer dan een mooie bijvangst is, kun je ook daar weer mee aan de slag. Zo pak je efficiënt de leefbaarheid in de wijk aan.

Het uitbreken van de coronapandemie stelde ook bedrijfscoaches voor een uitdaging. Coach en cliënt konden van de een op de andere dag niet langer in persoon tegenover elkaar zitten. Coachingsbureau Couleur Locale, dat bedrijven coachingssessies aanbiedt die middels kaartspellen met individuele medewerkers de teamgeest versterken, zag daardoor een cruciale factor uit zijn sessies wegvallen: de persoonlijke interactie tussen de deelnemers. Softwareontwikkelaar Op Orde ontwierp een digitale kaarttafel waarmee deze interactie ook op afstand behouden blijft.

Lees de volledige praktijkcase op Computable.nl.

Moderne problemen vragen om moderne oplossingen. Toch moeten gemeentes zorgvuldig een balans zoeken tussen enerzijds het benutten van technologieën en anderzijds het gebruiken van het boerenverstand. De problemen van nu zijn enkel aan te pakken door beide te combineren, de eigen aannames voortdurend te toetsen en creatieve benaderingswijzen te durven toepassen.

Vorige maand maakte minister Dilan Yesilgöz (Justitie en Veiligheid) bekend dat er 13 miljoen euro extra vrijkomt om Nederlands grootste logistieke knooppunten weerbaarder te maken tegen internationale drugssmokkelaars. Zo moeten ‘slimme camera’s’ middels biometrische controles de toegang tot onder meer de Rotterdamse haven en Schiphol beperken. Het geld is daarnaast bestemd voor de training van medewerkers in het herkennen en melden van criminele activiteiten. Dat is een goede zaak, want de inzet van dergelijke camera’s moet niet ten koste gaan van het eigen logisch redeneren.

Windhappers

Daarbij is het van belang om buiten de gebaande paden te durven gaan. Zo zijn collega’s van de Belastingdienst, douane en gemeente Rotterdam wel eens op het terras bij elkaar gaan zitten, om kritisch te kijken naar vanzelfsprekendheden die wellicht onder de radar bleven. Soms waren deze immers heel logisch, maar je moest er wel aan denken, over praten én naar handelen.   

Zo moeten in de haven natuurlijk direct alle alarmbellen gaan rinkelen wanneer een windhapper een container invoert, ook als de computer hier niet op aanslaat. Windhappers, de term zegt het al, lijken van de wind te leven. Op papier hebben zij geen inkomen, maar tegelijkertijd leiden zij een leven dat daar niet mee in verhouding lijkt te staan. Je hoeft geen genie te zijn om te bedenken dat een dergelijke container op zijn minst het controleren waard is, ook al wijst de kunstmatige intelligentie deze niet ter inspectie aan.

Boerenmiddelen en -tactieken

Gemeentes moeten bovendien niet alleen vertrouwen op hun boerenverstand, ook kunnen zij putten uit het arsenaal van boerenmiddelen en -tactieken. Een praktisch voorbeeld is de aanpak van ongeoorloofde samenkomsten in stadsparken en buitengebieden, die leiden tot geluidsoverlast, intimidatie en overmatig alcohol- en drugsgebruik. Nu de lockdowns voorbij zijn en hopelijk tot het verleden behoren, moeten gemeentes alert zijn op mogelijke compensatiedrang. Er zijn immers een hoop gemiste feesten in te halen.

Het ontbreekt gemeentes echter vaak aan mensen en middelen om locaties fysiek af te sluiten, laat staan dat zij daar de intentie toe hebben. Daarom moeten zij op andere manieren voorkomen dat er wordt gefeest op plekken waar dat voor omwonenden en de natuur onwenselijk is. De eenvoudigste manier is om locaties simpelweg onaantrekkelijk te maken. Stort mest onder een viaduct waar het de voorbije weken elke avond raak was. Of zet een weiland dat geregeld als ‘feestlocatie’ dient onder een dun laagje water, desnoods onder voorwendsel van een brandweeroefening. Dat geeft de brandweer meteen gelegenheid om de waterpompen te testen. Mooi meegenomen.   

Gegarandeerd dat de feestgangers op zoek gaan naar een andere plek. Daar kunnen zij al dan niet op eenzelfde onthaal rekenen, afhankelijk van of zij anderen tot last zijn of niet.

Alle beschikbare middelen aanwenden

Vaak is de werkelijkheid gecompliceerder en ook in voorgaande voorbeelden zal dat zeker het geval zijn. Toch is het aan gemeentes om de problemen van nu aan te pakken met alle beschikbare middelen. En waarom moeilijk doen, als het makkelijk kan?

De drugsproblematiek in de Rotterdamse haven lijkt de laatste jaren fors toegenomen. De onderschepte hoeveelheden nemen jaarlijks toe, evenals het aantal betrapte uithalers. Het volume aan drugs dat daadwerkelijk door de Rotterdamse haven Nederland binnenkomt, is naar alle waarschijnlijkheid nog veel harder gestegen. Hoewel er meer en meer aandacht is voor deze ontwikkelingen, worden noodzakelijke investeringen nog te vaak als te duur verondersteld. Dat gaat echter voorbij aan de economische en maatschappelijke kosten die uit deze drugsproblematiek voortvloeien. 

Lees de volledige opiniebijdrage van Jeroen Lugte op BinnenlandsBestuur.nl.

Vorige maand stemde de Eerste Kamer in met maatregelen ter versterking van de aanpak van ondermijning. Waar het nog aan ontbreekt, zijn middelen gericht op de directe omgeving van criminelen.

Lees de volledige opiniebijdrage van Jeroen Lugte op Gemeente.nu.

Met creatief denkwerk kunnen we ook voor de meest complexe problematiek een oplossing vinden.

Lees de volledige opiniebijdrage van Jeroen Lugte bij Binnenlands Bestuur.